Қант қызылшасы өндірісі шамамен 500 мың фермерді және олардың отбасыларын қоса алғанда 3 миллионнан астам адамды қамтитын кең құн тізбегін қоректендіретін стратегиялық сала болып табылады. Дала дақылдары, жем–мал шаруашылығы, дәрі-дәрмек, ет–сүт өнеркәсібі, логистика және қызметтер бір экожүйеде тоғысқан. Бұл дақылда тек жоғары өнім ғана емес, сонымен бірге **полярлық қант үлесі (сапа)** да баға белгілеуде шешуші. Үздік нәтиже; топырақ дайындау, тыңайту, дұрыс егу мерзімі, тиімді суару, ауру–зиянкестерді басқару, сондай-ақ жинау мен силосқа қою қадамдарын уақтылы әрі дұрыс орындау арқылы алынады.

ТОПЫРАҚТЫ ДАЙЫНДАУ

  Қант қызылшасында **күзгі жырту** аса маңызды бастама. Бұл шара қыс–көктем жауын-шашынын тиімді сақтауға мүмкіндік береді және көктемде **тегіс тұқым төсегін** даярлауды жеңілдетеді. Егер күзде жырту жүргізілмесе, көктемде артық өңдеу қажет болады; бұл «таудың» (ылғал режімінің) бұзылуына, **егіс уақытының кешігуіне** және өнім/қант үлесінің төмендеуіне әкелуі мүмкін. Көктемгі топырақ дайындау өндіріс тізбегінің ең сезімтал буыны; қолданылған техника мен уақыт тікелей **тамырдың дамуына** және сапаға ықпал етеді. Бірдей тереңдікте жылдар бойы жыртылған алқаптарда пайда болатын **соқа табаны** тамырдың тереңге кетуін шектеп, бұтақтануды туғызады. Сондықтан әр **4–5 жылда** бір рет **50–60 см** тереңдікте терең қопсытқышпен (чизель) бұл қабатты бұзу керек.

ТҮР (СОРТ) ТАҢДАУ

Тұқым таңдағанда мына өлшемдерді ескеріңіз:

• Өңірге (климат–топырақ) **жоғары бейімделу**
• Ауруларға және **сабақ атуға төзімділік**
• Жоғары **тамыр өнімі** және **полярлық қант үлесі**
• Күшті өнгіштік, **жедел әрі біркелкі көктеу**
• Сертификатталған, сау және **экономикалық тиімді тұқым материалы**

ЕГУ

  **Егу мерзімі** тазартылған қант шығымына да, тамыр өніміне де тікелей әсер етеді. Кешіктірілген егу вегетация кезеңін қысқартып, **пісуді баяулатады**, тыңайтқыш тиімділігін азайтады және өсімдіктің ауру/зиянкестерге төзімділігін төмендетеді. Топырақ пен ауа райы қолайлы болған бойда егуге кірісу қажет.

  Көктемгі топырақ өңдеу және тұқым төсегін даярлау аяқталысымен, топырақ ылғалы жоғалмай тұрып егу жүргізілуі тиіс. **Қоныя өңірінде** көпжылдық дерек бойынша көктемгі **кеш үсік сәуір ортасына** дейін байқалуы мүмкін.

  Кеш үсік қаупімен егуді тым кешіктіру көбіне шығын әкеледі. Топырақ температурасы мен ауа райы қолайлы болса, егуді бастау – ең дұрыс шешім. Қант қызылшасының тұқымы **4–5 °C**-та да өнеді. Егу бастау үшін 0–5 см тереңдіктегі топырақ температурасы тұрақты түрде **5–7 °C**-қа жетіп, үстіңгі қабат тырмалауға келетін уақыт таңдалады. Ішкі Қазақстан мен өткел аймақтарында **наурыз соңы–сәуір ортасы** – оңтайлы кез. **Қоныяда** әдетте **15 наурыздан** бастап, топырақ «тауында» егуді ұсынады. Тұқым ысырабы мен сирету еңбегін азайту үшін қатар үсті аралығы топырақ құнарлылығы мен күйіне қарай реттеледі.

  Қант қызылшасы **төрт жылдық ауыспалы егісте** сол алқапқа төрт жылда бір рет егілуі тиіс. Арамшөп көп болса, егу алдынан немесе бірден кейін лайықты **гербицид** міндетті түрде қолданылсын; әйтпесе жас өскіндер тұншығып, өсу баяулап, өнім мен **қант үлесі** төмендейді. Елде кең тараған сызба: **45 см қатар аралығы**, қатар үстінде **20–25 см** аралықпен сирету. Зерттеулер бір гектарға шаққанда **90–100 мың өсімдік** тығыздығының оңтайлы екенін көрсетеді (да/декарға 9–10 мың). Тым тығыз егу тұқым шығынын арттырып, сапаны төмендетеді. **Дәл себу себкішімен** жұмыс істегенде жүріс жылдамдығы **4 км/сағ аспауы** керек; жоғары жылдамдық тұқымның біркелкі түсуін бұзады, тереңдік ретін өзгертеді және тұқымның бетке шығып қалуына әкеледі.

ҚАНТ ҚЫЗЫЛШАСЫНДА СУАРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ УАҚЫТТАУ

  Өсімдіктің су тұтынуы – вегетация бойында булану мен транспирация арқылы жоғалатын судың жиынтығы. **Қоныя жағдайында** қант қызылшасының су тұтынуы шамамен 777 мм. Суару мақсаты – **сындарлы кезеңдерде су тапшылығын болдырмай**, тамыр аймағында ылғал теңгерімін сақтау.

Кесте 1. Қант қызылшасының су тұтынуы

ТАМШЫЛАТУШЫ АРАЛЫҒЫ ЖӘНЕ ДЕБИТ ТАҢДАУ

  Қатарлап өсірілетін дақылдарда тамшылатып суаруда **латерал аралығы** топырақтың су сіңіру жылдамдығына және эмиттер дебитіне қарай белгіленеді. Қант қызылшасында қатар аралығы **45 см**, қатар үсті **22–25 см**. Практикада латерал құбырларын **90 см** аралықпен төсеу ұсынылады; осылайша екі қатарға бір құбыр келіп, біркелкі ылғалдандыру қамтамасыз етіледі.

Sd = 0,9√(q/I) теңдеуі бойынша инфильтрация (I) және эмиттер дебитіне (q) сүйене отырып **тамшылатқыш аралығы (Sd)** есептеледі. Төмендегі кесте әртүрлі дебит пен су сіңіру жылдамдықтары үшін үлгілік аралықтарды көрсетеді.

Кесте 2. Инфильтрация жылдамдығы мен эмиттер дебитіне байланысты тамшылатқыш аралықтары (см)

ТАМШЫЛАТЫП СУАРУ ҚҰБЫРЛАРЫНДАҒЫ ЕҢ ҰЗЫН ЖОЛ ҰЗЫНДЫҒЫ

  **Жол ұзындығы** құбыр диаметріне, эмиттер дебиті мен аралығына, қысым тұрақтандыруына және жұмыс қысымына тәуелді. Қысымы тұрақтандырылмаған **17 мм жалпақ тамшылату құбырларында** ағын ауытқуы, дебит және эмиттер аралықтарына қарай ұсынылатын **максималды ұзару қашықтықтары** төменде берілген. Дұрыс жобалау қысым шығынын азайтып, **судың біркелкі таралуын** қамтамасыз етеді.

Кесте 3. 17 мм, қысымы тұрақтандырылмаған жалпақ тамшылату құбырларында максималды жол ұзындығы (м)

ЛАТЕРАЛ ҚҰБЫРЛАРЫН ТӨСЕУ ЖӘНЕ ЖИНАУ

  Қант қызылшасында тамшылату латералдарын **екінші қатараралық қопсытудан кейін** алқапқа төсеу керек. Жинау әдетте **қыркүйектің 3 немесе 4 аптасында** жүргізіледі. Уақтылы қазып-жинау мен құбырларды жинастыру **жинау логистикасын** және техника тиімділігін арттырады.

ӘСЕРЛІ ТАМЫР ТЕРЕҢДІГІ ЖӘНЕ СУАРУ АРАЛЫҒЫ

  Қант қызылшасында **әсерлі тамыр тереңдігі шамамен 90 см**, ал капилляр тамырлардың басым бөлігі **0–60 см** қабатында. Тамшылатып суару бағдарламаларында практикалық есеп **60 см** әсерлі тереңдікпен жасалады. **Дала ылғал сыйымдылығының 40–50%** жұмсалғанда суаруды бастау қажет. Тәуліктік су тұтыну **5 мм**-ден асқанда, әр **10 мм жауынға** суару ұзақтығын ауыр топырақта **20%**, жеңіл топырақта **30%** қысқартуға болады. Екі суару аралығында ауыр топырақта **≥50 мм**, жеңіл топырақта **≥35 мм** жауын түссе, суару кейінге қалдырылады.

ӨСІМДІК ҚОРЕКТЕНДІРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ

  **1 да-ға 10–12 т** мақсатты өнімге негізделген қоректік зат мөлшерлері төменде берілген (топырақ талдауымен нақтыланады). Теңгерімді **N–P–K** және қолдаушы **Mg–S** енгізулері тамыр өнімін де, **полярлық қант үлесін** де арттырады.

Кесте 4. Қант қызылшасының қоректік заттарға қажеттілігі (кг/да)

Кесте 5. Топырақтағы фосфорға қарай егіспен бірге берілетін тыңайтқыштар

Кесте 6. Тамшылатып суарумен бірге қоректендіру бағдарламасы (қысқаша)

  Егіске дейін әр декарға **4–6 т қора-қопсық көңі**, **2–3 т құс саңғырығы** немесе **2 т компост** енгізу органикалық затты арттырып, макро–микроқоректермен қамтамасыз етеді және топырақтың физикалық қасиеттерін жақсартады. Минералдық тыңайтқыштарды қолданғанда, Кесте 5–6-дағы нұсқалардың біреуі ғана таңдалуы тиіс. Тыңайтқыш беру **жинаудан 1 ай бұрын**, ал суаруды **жинаудан 15 күн бұрын** аяқтау қажет. Бұл шаралар **қант үлесі мен өнімділіктің** тұрақты өсуіне ықпал етеді.