ТОПЫРАҚ ТАЛАПТАРЫ

Мақта өсімдігі әртүрлі топырақ түрлерінде өсе алады, бірақ жоғары өнім мен сапалы талшық алу үшін терең қабатты аллювиалды топырақтар таңдалғаны жөн. Терең, құмды-сазды құрылымға ие, су ұстау қабілеті жоғары, ауа мен ылғал өтімділігі жақсы және оңай өңделетін топырақтар мақта өсіруге ең қолайлы орта болып саналады.

КЛИМАТТЫҚ ТАЛАПТАР

Мақта — жылы климатты жақсы көретін өсімдік. Оның өсу кезеңі бойында мол күн сәулесі мен тұрақты жылу қажет. Орташа жылдық температура 19°C, ал жаз айларында 25–30°C болуы ең қолайлы. Өсу сатыларына қарай температура талабы өзгереді: бұтақтану кезінде 20°C, гүлдеу кезінде 25°C, қауашақтың жетілу кезеңінде 30–32°C қажет. Ал жинау уақыты кезінде температураның 15°C шамасына дейін төмендеуі қауашақтардың дұрыс ашылуына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, күн ұзақтығы мен ауаның салыстырмалы ылғалдылығы мақта өнімділігіне тікелей әсер етеді.

ТОПЫРАҚ ДАЙЫНДЫҒЫ

Мақта егу алдында жасалатын ең маңызды жұмыс — егістік алқабын тазалау және терең топырақ өңдеу. Ұзақ жылдар бойы мақта егілген жерлерде «табаны тас» деп аталатын қатты қабат түзіледі. Бұл қабат тамырдың тереңге өсуін шектейді, сондықтан оны шамамен 90 см тереңдікте сабсоилер жабдығымен бұзу қажет. Күзгі және қысқы жырту жұмыстары көктемде тұқым себу алдындағы топырақ дайындығымен аяқталады. Егер мақта қайтадан сол жерге егілетін болса, күзде сабан қалдықтары ұсақталып, топырақ 20–25 см тереңдікке дейін жыртылуы керек. Дәнді дақылдан кейін мақта егілуі жоспарланса, өнім жиналған соң топырақ ылғалды кезінде жыртылуы ұсынылады. Көктемгі соңғы жырту 15 см тереңдікте жүргізіліп, біркелкі тұқым төсегі дайындалуы тиіс.

ЕГУ

Жоғары сапалы талшық пен мол өнім алу үшін генетикалық тазалығы сақталған сертификатталған мақта тұқымы пайдаланылуы керек. Сапалы тұқым ірі, толық, түсі мен пішіні біркелкі болуы тиіс; құрамында бөтен заттар, сынған дәндер немесе шірке қалдықтары болмауы керек. Тұқымдар құрғақ, қатты және кем дегенде 80% өну қабілетіне ие болуы қажет. Sawgin жүйесімен өңделіп, үлпегі алынған (делинттелген) тұқымдар қолайлы.

Егу уақыты аймақтың климаттық жағдайына байланысты өзгереді, бірақ топырақ температурасы 15°C-тан жоғары болған кезде бастау қажет. Көбіне 25 наурыз бен 30 сәуір аралығы ең қолайлы мерзім саналады. Егу сеялка арқылы қатарлап жүргізіледі: қатар аралығы 70 см, қатар үсті 35–40 см болуы тиіс. Егу тереңдігі 3–4 см шамасында сақталып, қалыпты жағдайда өскіндер 5–10 күн ішінде пайда болады.

СУАРУ

Мақта өсімдігі өсу кезеңі бойы шамамен 400–600 мм су қажет етеді. Жауын-шашын мөлшері жеткіліксіз аймақтарда ретті суару міндетті болып табылады. Суару уақытын анықтағанда өсімдіктің су тапшылығы белгілері мен топырақ ылғалдылығы ескеріледі. Орта құрылымды топырақтар мен қалыпты климат жағдайларында әрбір 15–20 күн сайын 4–5 рет суару жеткілікті. Мақта өндірісінде ең тиімді әдіс — жаңбырлатып (беткі) суару жүйесі; бұл тәсіл суды үнемді пайдаланып, өсімдіктің біркелкі дамуын қамтамасыз етеді.

ТЫҢАЙТҚЫШ ЕНГІЗУ

Мақтаға берілетін тыңайтқыш мөлшері топырақ типіне, климаттық жағдайларға, суару деңгейіне және сорт ерекшеліктеріне байланысты өзгереді. Ең тиімді мөлшерлерді топырақ талдауы нәтижесінде анықтау қажет. Жалпы ұсынылатын көрсеткіштер төмендегідей:

• Азотты тыңайтқыш: 1 гектарға 14–16 кг таза азот
• Фосфорлы тыңайтқыш: 1 гектарға 4–6 кг таза фосфор
• Калийлі тыңайтқыш: Көп жағдайда қажет емес, бірақ топырақ талдауымен нақтылау ұсынылады.
• Микроэлементтер: Топырақ пен өсімдік талдауына сәйкес енгізіледі.

АУРУЛАР МЕН ЗИЯНКЕСТЕР

Мақта өсіру барысында жиі кездесетін ауруларға солу ауруы, көшет тамыр шірігі, бұрышты жапырақ дағы және антракноз жатады. Ал зиянкестер қатарында мақта жапырақ биті, ақ шыбын, қызыл өрмекші, қызғылт құрт, жасыл құрт және жапырақ бүргелері жиі кездеседі.

Жоғары температура мен ылғалдылық бұл зиянкестердің көбеюін тездетеді. Әсіресе Оңтүстік аймақтарда, мысалы, Шу және Түркістан өңірлерінде, маусым бойы 4–5 рет тұрақты химиялық өңдеу жүргізу ұсынылады. Уақтылы және теңгерімді дәрілеу талшық сапасы мен өнімділікті сақтауда шешуші рөл атқарады.

ЖИНАУ ЖӘНЕ ӨҢДЕУ

Мақта жинау қауашақтардың толық пісіп ашылуымен басталады. Жинау уақыты егу мерзіміне, климаттық жағдайға және суару жиілігіне байланысты, әдетте тамыздың соңы мен қарашаның басы аралығында жүргізіледі. Бұрын мақта қолмен 2–3 рет жиналатын, бүгінде еңбек шығынын азайту мақсатында механикалық жинау тәсілі кеңінен қолданылады. Заманауи жинау машиналары еңбек өнімділігін арттырып, талшықтың ластану деңгейін төмендетеді.

ДЕРЕККӨЗ:
Проф. д-р Октай ГЕНЖЕР