Жүгері – тропиктік, субтропиктік және қоңыржай климаттық белдеулерге бейімделе алатын, Антарктикадан басқа 58^o солтүстік пен 40^o оңтүстік ендіктері аралығында кең таралған; теңіз деңгейінен 4000 м биіктікке дейін өсіріле алатын, күн сүйгіш, қысқа күнге реакция беретін, біржылдық жылы климат дақылы. Осы ерекшеліктер жүгері шаруашылығын әлемде де, елімізде де стратегиялық өндіріс саласына айналдырады.
 

 

ТОПЫРАҚ ТАЛАПТАРЫ

   Жүгері құнарлы, терең, дренажы мен ауа алмасуы жақсы, тұздану мәселесі жоқ және қышқылдығы бейтарапқа жақын (pH 6–7) топырақтарда жоғары өнім береді. Топыраққа талғамы салыстырмалы түрде төмен болғанымен, тұздануға (> 1.7 Mmhos/cm) және жоғары деңгейлі ґрунт суларына сезімтал, сондықтан мұндай жерлерде жүгері өсіруден бас тартқан жөн. Дұрыс топырақ су мен қоректік заттарды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

 

ЕГІСТІК ДАЙЫНДАУ

   Парық (надас) жерлерде күзде шамамен 20 см тереңдікте қырпынды соқамен жыртып, егу маусымына дейін тынықтыру тиімді. Егу алдында қаза-яғы сияқты үстірт жұмыс істейтін құралдармен үстіңгі қабатты қопсытып; негізгі тыңайтқыштар мен егуге дейін топыраққа араластырылатын гербицидтерді беріп, тырмамен біркелкі тарату қажет. Егер күзгі жырту жасалмаса, көктемде топырақты аудармайтын, үстірт жұмыс істейтін чизель секілді құралдармен «жыртпай қопсыту» тәсілі қолданылуы тиіс. Дұрыс дайындық біркелкі көктеуді және жүгерінің тез өсуін қамтамасыз етеді.

 

СОРТ ТАҢДАУ

   Жергілікті, ашық тозаңданатын төмен өнімді сорттардың орнын бүгінде бір-, екі-, үш- және төртқұрамды гибридтер басты. Нарықта ең кең таралғаны – жоғары өнім әлеуеті мен сапасымен ерекшеленетін бірқұрамды жүгері гибридтері.

   Сорт таңдауда аймаққа бейімделуі мен пісу ұзақтығы (ерте–кеш) міндетті түрде ескеріледі. FAO жіктемесіне сәйкес жүгері сорттары пісу уақытына қарай FAO-100-ден FAO-800-ге дейін 8 топқа бөлінеді. FAO-100 – өте ерте (шамамен 70–75 күн), FAO-800 – өте кеш (шамамен 140 күн). FAO-400 – орта ерте (100–105 күн), FAO-600 – орта кеш (115–125 күн) топтарын білдіреді.

   Қазақстанның көп бөлігінде FAO 500–600 топтары теңгерімді нәтиже береді, ал вегетация кезеңі ұзақ оңтүстік аймақтарда FAO 700–800 топтары жоғары өнім көрсетуі мүмкін. Таңдауда пісу ұзақтығымен қатар жоғары өнім, ауру- зиянкестерге және жатып қалуға төзімділік те басымдыққа ие болуы керек. Дұрыс FAO тобы тұрақты өнім мен сапаны қамтамасыз етеді.

 

ЕГУ УАҚЫТЫ

   Дені сау көктеу мен жылдам шығу үшін топырақ температурасы 10–12^oC болуы қажет. Бұдан төмен температурада егу көктеуді кешіктіреді және тұқымның шіру қаупін арттырады. Топырақ 10–12^oC-қа жеткенде егуге кірісу керек. Күнтізбелік тұрғыда Фракия үшін 25 сәуірден кейін, оңтүстікте сәуір басы, Орта Анадолы үшін шамамен 25 сәуір негізгі өнімді егу мерзімі болып саналады.

   Жалпы ереже – аймақтың соңғы үсік күнінен кейін егу. Әйтпесе жас өскіндер үсікке ұрынады. Егуді ең кеш дегенде мамырдың бірінші аптасының соңы–екінші аптасының ортасына дейін аяқтау ұсынылады. Кеш егу тозаңдануды аса ыстық–қуаң кезеңге әкеліп, ұрықтануды нашарлатып, дән өнімін төмендетеді. Тым кеш егу пісу–кептіру–орақты жаңбырлы кезеңге шегеріп, алқаптағы шығындарға соқтыруы мүмкін.

   Оңтүстікте маусым соңына дейінгі екінші өнім ретінде егілген жүгері дәнге жақсы нәтиже береді, ал Фракияда екінші өнімнің өнімі шектеулі болуы ықтимал. Мұнда өнім төмендігін ескерсеңіз, өте ерте сорттар қолайлы. Силос мақсатында екінші өнім ретінде әртүрлі жүгері сорттарын емін-еркін егуге болады; маусым соңы–шілде басында егілген жүгері қыркүйек соңында силосқа орылады.

 

ЕГУ ТӘСІЛІ ЖӘНЕ ТЫҢЫЗДЫҒЫ

   Тіпті себуге жарамсыз алқаптарда да пневматикалық (ауа қысымды) сепкіштермен қатар аралығы мен қатар үсті аралығы дәл реттеледі. К widespread қолдануда қатар аралығы 70 см, қатар үсті 25 см, гектарға шамамен 60 000 өсімдік (да/6000) сәйкес келеді. Зерттеулер дән үшін да/6000–7000 өсімдіктің оңтайлы екенін, да/8000–9000 деңгейінде де жоғары өнім алуға болатынын көрсетеді.

   Силос мақсатында қатар аралығы мен қатар үсті аралығы тарылтылады (мыс., 60 см × 15–20 см). Бұл өсімдік тығыздығын арттырады; өсімдіктер жіңішкерек–биігірек әрі жапырақты болып, силостық массаны көбейтеді. Дән үшін 70 см × 25 см аралығында егу кезінде мың дән салмағына қарай да/2–3 кг тұқым қажет. Дұрыс тығыздық өнім мен сапаны бір уақытта оңтайландырады.

 

АРАМШӨПКЕ ҚАРСЫ КҮРЕС

   Жүгері өсіруде бәсекесіз орта қалыптастыру керек; су мен қоректі тұтынатын арамшөптерді ерте кезеңде жою маңызды. Арамшөптер ауру мен зиянкестердің ошағы болып, өнімді төмендетеді. Гербицидтер қолдану уақытына қарай үш топқа бөлінеді: егу алдында топыраққа араластырылатындар, егу соңынан–шығу алдында қолданылатындар және шығудан кейін жасыл жапыраққа бүрку.

   Елімізде кең тарағаны – шығу алдындағы топырақ бетіне бүрку. Егу аяқтала сала, әлі көктеу болмай тұрып танап өңделеді. Біржылдық жіңішке және кең жапырақты арамшөптерге қарсы да/500 мл “Primextra” қолданылады; өте ауыр топырақта да/600 мл, құмды немесе органикалық заттары өте төмен (%0,5) топырақта да/350 мл доза ұсынылады. Шығу алдында “Guardian” да қолданылуы мүмкін.

   Шығудан кейін өсімдіктер 15–20 см болғанда және кең жапырақты арамшөп басым болса, да/100–150 мл дозада “2,4 D Amin” препараттары бүркіледі. Нарықта жаңа формуляциялар пайда болып отыратындықтан, өзекті әрі тиімді өнімдер бойынша агроқұрылымдармен немесе дәрі дүкендерімен кеңескен жөн.

   Бүгінгі таңда трансгенді (ГМО) жүгері сорттары арқылы арамшөп пен кейбір зиянкестерге биотехнологиялық шешімдер бар болса да, мұндай сорттарды өндірісте қолдану елімізде әзірге рұқсат етілмеген.
 

АУРУЛАР МЕН ЗИЯНКЕСТЕР

   Жүгері вегетация бойына саңырауқұлақ, бактерия, вирус және нематод тектес көптеген аурулар мен зиянкестерге ұшырауы мүмкін. Кең таралған ауруларға тамыр–сабақ–собық–дән шірулері; Helminthosporium spp. (мыс., H. maydis, H. turcicum) туындататын жапырақ күйіктері және өнімді едәуір төмендететін қаракүйе (Ustilago maydis) жатады.

   Маңызды зиянкестер: тлялар (Aphid maidis), қызыл кенелер (Tetranychus spp.), жасыл жұлдызқұрт (Heliothis armigara), жолақты жапырақ құрты (Spodoptera), кей аймақтарда сабақ пен собықта галерея жасап зақымдайтын жүгері сабақ құрты (Östrinia sp) және собық құрты (Sesamia sp).

   Күресте басымдық – төзімді сорт таңдау және ауыспалы егіс. Егу алдында тұқымды дәрілеу (аурулар мен топырақ астындағы зиянкестерге қарсы) қажет; орақтан кейін қалдықтарды танаптан шығару керек. Вегетация кезінде теңгерімді қоректендіру арқылы өсімдікті әлсіретпеу маңызды. Қажет болса, саңырауқұлақ ауруларына қарсы фунгицидтер, зиянкестерге қарсы инсектицидтер қолданылады. Интеграцияланған зиянкестерді басқару тұрақтылықты арттырады.

 

ЖҮГЕРІНІҢ СУҒА ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ СУАРУ УАҚЫТЫ

   Суару тұрғысынан ең маңызды кезең – гүлдену. Төбе масақшасы мен тозаңдану кезінде су жетіспеуі собықтағы дән санын азайтып, өнімді елеулі төмендетеді. Сондықтан тамшылатып суару жоспарында осы фазаға ерекше көңіл бөлінеді.

Кесте 1. Жүгерінің өсімдік су тұтыну көрсеткіштері

ЖҮГЕРІДЕ ЕГУ НОРМАСЫ МЕН УАҚЫТЫ

   Өсімдік тығыздығы сортқа қарай қатар үсті 25–30 см, қатар арасы 70 см болатындай реттеліп; да/4 500–5 500 өсімдік көзделеді. Егу 5 см тереңдікте және топырақ температурасы кемінде 10 ⁰C болғанда жүргізіледі. Орта Анадолы жағдайында оңтайлы мерзім – топырақ 13–15 ⁰C болған мамырдың бірінші жартысы. Дұрыс егу нормасы тұрақты өнімге ықпал етеді.
 

 

ТИІМДІ ТАМЫР ТЕРЕҢДІГІ ЖӘНЕ СУАРУ АРАЛЫҒЫ

   Өсімдік су тұтынуы – топырақтан булану мен өсімдіктен транспирация арқылы жоғалған судың қосындысы. Кесте 1 бойынша Қоныя өңірінде жүгерінің су тұтынуы **478,9 мм**. Бұл мәндер тамшылатып суаруды кезең-кезеңімен жоспарлауға негіз болады.

 

   Көктегеннен бастап жүгері тамыры тез дамиды және шыққаннан кейін 7-аптада (үстеп қоректендіру кезеңі) ең жоғары деңгейіне жетеді. Тиімді тамыр тереңдігі **60 см**, ал тамыршалардың басым бөлігі беттен **40 см** тереңдікте. Сондықтан тамшылатып суару бағдарламаларында **40 см тиімді тереңдік** қабылданып, далалық ылғал сыйымдылығының **50% жұмсалғанда** суару басталуы керек.

Кесте 2. Топырақтың су сіңіру жылдамдығы мен тамшылатқыш шығынына байланысты тамшылатқыш аралықтары (см)
 

ТАМШЫЛАТЫП СУАРУ ҚҰБЫРЛАРЫ ЖӘНЕ ҰЗАРТУ ҰЗЫНДЫҒЫ

   Тамшылатып суару құбырлары: жеңіл құрылымды (құмды) топырақта әр қатарға бірден, ауыр құрылымды топырақта екі қатарға бірден орналастырылады. Ауыр топырақтарда әр қатарға желі төсеу ылғалдану аймағын кеңейтіп, су мен энергия шығынын азайтады. Ұзарту ұзындығы құбыр диаметріне, тамшылатқыш шығыны мен аралығына, қысым реттегіштің болуына және жұмыс қысымына байланысты. Қысым реттелмейтін жазық тамшы құбырлар үшін әртүрлі аралық және шығынға сай ең үлкен ұзартулар төмендегі кестеде келтірілген. Дұрыс жобалау судың тамыр аймағына біркелкі таралуын қамтамасыз етеді.

 

СУАРУ АРАЛЫҒЫ МЕН САНЫ

   Тиімді тамыр тереңдігінде (40 см) далалық ылғал сыйымдылығының **50% жұмсалғанда** суаруды бастау ұсынылады. Осы тереңдік үшін орта–ауыр топырақтарда **40–45 мм**, жеңіл топырақтарда **25–30 мм** тұтыну шегі қолайлы. Орта Анадолы жағдайында топырақ типіне қарай суару аралығы мен саны төмендегі кестеде берілген. Дұрыс интервал өнім мен су пайдалану тиімділігін арттырады.
 

ЖҮГЕРІНІҢ ҚОРЕКТІК ЗАТҚА ҚАЖЕТТІЛІГІ

   Да/1000 кг дән жүгері үшін топырақтан алынатын таза қорек мөлшері шамамен **20–24 кг/да фосфор** және **26 кг/да калий**. Тыңайтқыш қолдану міндетті түрде топырақ талдауына сүйене отырып жоспарланады; азот пен фосфор тыңайтқыштары топырақтағы фосфор қоры мен органикалық зат мөлшеріне қарай реттеледі. Қазақстан топырақтары калийге әдетте бай болғандықтан, калий тыңайтқышы қажеттілік мөлшерінде ғана беріледі.

   Егу алдында да/ **5–6 т көң**, **2–3 т құс саңғырығы** немесе **2 т компост** енгізу органикалық зат пен қорек көзі ретінде өнімді арттырады, топырақтың физикалық қасиеттерін жақсартады. Органикалық зат енгізілсе, минералды тыңайтқыш мөлшері құрамындағы қорекке қарай **кемінде жартысына дейін** азайтылуы мүмкін. Құс саңғырығын шамадан тыс қолдану топырақта тұз жиналуына әкелуі мүмкін.

Кесте 3. Топырақтағы қолжетімді фосфор мөлшеріне қарай егу кезінде берілетін тыңайтқыштар
 

Ұсыныс: Фосфорлы тыңайтқыштарды егу кезінде міндетті түрде табанға беру қажет.

   Азот қажеттілігінің қалған бөлігі әр суаруда Кесте 4-тегі бағдарламаға сай, орақтан **1 ай бұрынға дейін** толықтырылуы тиіс. Тамшылатып суаруда азот тыңайтқыштарын таза затпен ауыр топырақта **9 суаруда 2 кг/да**, жеңіл топырақта **12 суаруда 1,5 кг/да** беру ұсынылады. Бұл тәсіл теңгерімді қоректенуді және тұрақты өнімді қамтамасыз етеді.

Кесте 4. Жүгеріде азотпен тыңайтқыш беру бағдарламасы (кг/да)

ОРАҚ (ЖИНАУ)

   Орақ собықтағы ылғал мөлшері қолайлы деңгейге жеткенде жүргізілуі керек. Ол үшін танаптан алынған собық үлгілері бастырылып, дән ылғалы өлшенеді – ең сенімді әдіс осы. Егер мүмкіндік болмаса, дәннің собыққа жалғанған ұш бөлігінде пайда болатын қара нүкте қаралады. Собықтың орта бөлігінен кездейсоқ таңдалған 4 дәннің үшеуінде қара нүкте көрінсе, пісу толыққан. Бұл кезде дән ылғалы 30–35% шамасында және қолмен жинауға ыңғайлы.

   Жүгеріні астық комбайндарымен де оруға болады. Ол үшін қырқу үстеліне жүгері сабағын жақсы ұстайтын құрылғылар орнатылады. Механикалық ору үшін қолайлы ылғал 20–25%. Собық қатты құрғаған жағдайда дән сынуы артуы мүмкін; дұрыс баптаумен шығынды азайтуға болады.

   Жоғары ылғалмен жинау шығынды өсірумен қатар, сақтау алдындағы кептіру құнын да арттырады. Ауа райы мүмкіндік берсе, жинауды кешіктіріп, собықтың танапта табиғи кебуін қамтамасыз етуге болады. 6 айдан қысқа сақтау үшін ылғал 15%-ға; ұзақ сақтауда 13–14%-ға дейін түсірілуі тиіс.

   Тұқымдық мақсаттағы кептіруде эмбрион жарақаттанбауы үшін температура **36^oC-тан аспауы** керек. Жемдік немесе тұқымдық емес мақсатта жоғары температурада кептіруге болады. Силос үшін жинауда собықтар сүт пісу–қамыр пісу аралығында туралып, силос комбайнымен жиналады.