ДАЛАНЫ ДАЙЫНДАУ

• Топырақтың құрамы мен алдыңғы егілген дақыл түрі картоп үшін қолданылатын дайындау әдісін анықтайды. Тез көктеу, мықты тамырдың дамуы және сапалы түйнек алу үшін мұқият топырақ дайындығы қажет.
• Ауыр (сазды) топырақтарда күзде шамамен 20–25 см тереңдікте терең жырту жүргізілуі керек; көктемде дискілі тырма немесе тырмамен топырақ жақсылап өңделеді.
• Жеңіл (құмды) топырақтарда көктемде артық қопсытпай, үстірт өңдеу жеткілікті. Көп жағдайда тек тырмалау тұқым себу төсегін дайындау үшін жеткілікті болады.

ЕГІС АЙНАЛЫМЫ

  Картопты бір алаңға қатарынан бірнеше жыл егудің нәтижесінде топырақтың шаршауы және аурулардың көбеюі байқалады. Сондықтан егіс айналымында топырақты азотпен байытатын бұршақ тұқымдастар мен дәнді дақылдар егу ұсынылады. Әсіресе күздік астық дақылдары жердің құрылымын жақсартып, келесі маусымда өнімділікті арттырады.

ТҰҚЫМДЫҚ САПАСЫ МЕН ТАҢДАУЫ

  Картоп өндіруде тұқымдық материал ретінде пайдаланылатын түйнектердің сапасы өнім көлемін тікелей анықтайды. Идеалды тұқымдық түйнектердің диаметрі шамамен 6 см, салмағы 50 грамм және міндетті түрде сертификатталған болуы тиіс. Егу кезінде көздері оянып, шамамен 1 см жасыл өскіні бар түйнектер қолданылса, өсімдік біркелкі көктейді және ауруларға төзімділігі жоғары болады.

ЕГУ

• Топырақ температурасы 8–10 °C-қа жетіп, үсік қаупі толық жойылған кезде егу жүргізіледі.
• Аймақтық климат ерекшеліктеріне қарай ең қолайлы егу мерзімі — ақпан–наурыз айлары.

  Қатар аралығы 70–75 см, қатар үсті 20–40 см болуы тиіс. Үстірт егуде 2 см, терең егуде 5 см тереңдік жеткілікті. Үстірт егулердің үстіне кемінде 15 см, терең егулердің үстіне 10 см топырақ тартылып, жота жасалады. Бұл ылғалды сақтап, түйнектің жақсы дамуын қамтамасыз етеді.

• Егуден кейін топырақ қатайып немесе температура төмендесе, көктеу аяқталған соң жота жасау керек.
• Құрғақшылық немесе жоғары температура күтілсе, жота қалыптастыру жұмысы егумен бір мезгілде жасалады.
• Ең тиімді әдіс — жоталы соқамен жоталар ашып, тұқымдық түйнектерді салып, сол құралмен қайта жабу.
• Көктегеннен кейін сол жоталы соқамен өсімдік түбін толықтыру және арамшөптермен күрес жүргізуге болады.
• Суармалы жерлерде 1 гектарға 200–250 кг, суарылмайтын жерлерде 150 кг тұқымдық жеткілікті.

КҮТІМ ЖҰМЫСТАРЫ

  Картоп — тұрақты күтімді қажет ететін дақыл. Көктемей тұрып, тырманың тістерін еңкейтіп жүргізілетін жеңіл өңдеу топырақтың беткі қабығын бұзады және жаңа шыққан арамшөптерді жояды.

  Өсімдіктер 3–4 жапырақ шығарған кезде алғашқы қопсыту үстірт жасалуы керек. Бұл топырақты ауа мен ылғалға байытады және арамшөптердің өсуін тежейді. Қажет болса, 20 күн аралықпен жалпы 3–4 рет қопсыту мен түптеу жүргізіледі.

ТЫҢАЙТҚЫШ ҚОЛДАНУ

  Картоп тыңайтқышқа өте сезімтал өсімдік, ал көң енгізу өнімділікті айтарлықтай арттырады. 1 гектарға 1,5–2 тонна, кедей топырақтарда 2,5–3 тонна жақсы шіріген көң енгізу ұсынылады. Бірақ шамадан тыс тыңайтқыш қолдану түйнектегі крахмал мөлшері мен дәм сапасына кері әсер етуі мүмкін.

  Ең дұрыс тәсіл — топырақ талдау нәтижесіне сүйену. Егер талдау жүргізілмесе, орта есеппен гектарына 14–16 кг азот (N), 8–10 кг фосфор (P₂O₅) және 8–10 кг калий (K₂O) енгізу ұсынылады. Фосфор мен калийдің барлығы және азоттың жартысы егу кезінде, қалған азот алғашқы суаруға дейін беріледі.

СУАРУ

  Картоптың суға мұқтаждығы төменгі жапырақтар солып, сарғайған кезде байқалады. Топырақтың ылғалдылығына қарай алғашқы суару түйнектер жаңғақ көлеміне жеткенде жүргізіледі. Жеңіл топырақтарда 15–18 күнде, ауыр топырақтарда 22–25 күнде бір рет суару жеткілікті. Өнім жинауға шамамен 7–10 күн қалғанда суару тоқтатылады.

• Ең кең тараған әдіс — жоталап суару. Құмды топырақтарда жота арасы 60–65 см, сазды топырақтарда 70–80 см болуы керек.
• Картоптың суға ең көп қажетті кезеңі — гүлдеу алдында 20 күн бұрын басталып, түйнек түзу аяқталғанға дейін созылады.
• Су жеткіліксіз немесе біркелкі берілмесе, жарық, қисық немесе іші қуыс түйнектердің түзілуіне әкеліп, өнімді азайтады.

ЖИНАУ

  Картоп жинау уақыты — өсімдіктердің жапырақтары мен сабағы сарғайып, қураған кезде, түйнектер қажетті көлемге жетіп, қабығы қатайған шақта. Қабығы тырнақпен оңай алынбауы керек, кесіндісі құрғақ әрі қою түсті болуы қажет.

  Жинау кезінде түйнектер зақымдалмауы тиіс, ал топырақ тым құрғақ немесе шамадан тыс ылғалды болмауы керек. Топырақ «қолайлы күйде» болса, түйнек шығыны мен жарақат азаяды.

• Шағын алқаптарда кетпен, айыр немесе қолмен қазу әдісі қолданылады.
• Баламалы нұсқа ретінде соқамен қазып, қолмен жинауға болады.
• Үлкен егістіктерде бір немесе қос қатарлы картоп жинайтын машиналар пайдаланылады.

  Жинағаннан кейін дымқыл түйнектер көлеңкеде кептіріліп, шіріген немесе зақымданғандары сұрыпталады. Сау түйнектер өлшеміне қарай бөлініп, тор қаптарға салынады.

САҚТАУ

  Картоптың су мөлшері жоғары болғандықтан, дұрыс сақталмаса тез бұзылады. Дұрыс емес сақтау нәтижесінде шірік, кебу және өну байқалады.

  Ең жақсы сақтау жағдайлары: 3–4 °C температура, 85–90% ылғалдылық және тиімді желдету жүйесі. Мұндай ортада көмірқышқыл газы шығарылады, ал оттегінің айналымы сақталады. Асханалық картоп үшін үйінді биіктігі 3–4 метрден, тұқымдық картоп үшін 1 метрден аспауы тиіс.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Ахмет ЕРАКМАН, Ауыл шаруашылығы инженері – Самсун