Жоңышқа (Medicago sativa) — «жемдік дақылдардың ханшайымы» деп аталатын, өсірілетін жемшөп дақылдарының ішінде ең жоғары қоректік құнға ие түр. Классикалық түрде құрғақ пішен ретінде пайдаланылатын жоңышқа соңғы жылдары сапалы жоңышқа силосын өндірумен де ерекшеленіп, рациондарда ақуыз бен энергияның маңызды көзіне айналды.

  Кең бейімделгіштігінің арқасында жоңышқа қуаңшылыққа да, суыққа да төзімді және қышқылды топырақтарды қоспағанда көптеген топырақ типтерінде өсе алады. Көпжылдық табиғаты, жоғары пішен өнімділігі және шамамен 10 түрлі витаминмен байытылған минералдық құрамы оны мал шаруашылығында таптырмас жем көзіне айналдырады.

  Жоңышқа тек жем үшін ғана емес, сонымен қатар жасыл тыңайтқыш және топырақты жақсарту мақсатында да стратегиялық маңызға ие. 2–3 м дейін түсетін терең тамыр жүйесі төменгі қабаттардағы су мен қоректі жоғары көтеріп, өзінен кейін егілетін дақылдарға органикалық зат пен азотқа бай топырақ қалдырады; бұл ауыспалы егістің тиімділігін арттырады.

ТОПЫРАҚ ДАЙЫНДАУЫ

  Жоңышқа егілетін алқап жақсы дренаждалған және дұрыс тегістелген болуы тиіс. Әйтпесе жоғары жерасты суы немесе тұрып қалған су тамыр шіруіне, өнім жоғалуына және уақыт өте сиректеуге алып келеді. Еңісті жерлерде жоңышқа өсірілсе, алдымен терассалау, кейін дұрыс тегістеу жасалуы керек.

  Жоңышқа көшеттері бастапқыда баяу өсетіндіктен, егу алдынан егістік алқапты арамшөптерден толық тазарту аса маңызды. Жылдам өсетін арамшөптер жас өскіндерді басып тастайды. Топырақтың астыңғы қабаты тығыздалған болса, «дипкзан» арқылы плуг табаны бұзылып, тамырлардың тереңдеуіне және қуаңшылыққа төзімділіктің артуына жағдай жасалуы тиіс.

  Плугпен жыртудан кейін топырақ дискаро/қазаяқпен жақсы ұнтақталып, соңынан каток немесе сүйретпе арқылы бетін тегістеп, біркелкі тұқым төсегі жасалуы керек. Жоңышқа тынды-құмды/құмды-тынды, әкке бай, су ұстау қабілеті жоғары топырақтарда ең жақсы нәтижені береді. Жерасты суы 1,5–2 м-ден жоғары болмауы, су жиналмауы тиіс.

  Ауыр сазды топырақтарда жоңышқа жоспарланса, егуге бір жыл қалғанда алғы дақыл ретінде көкөніс-қопа дақылдары өсіріліп, гектарға емес, декарға 3–5 т көң енгізу ұсынылады. Бұл мүмкін болмаса, егу алдынан топыраққа 2–3 т шіріген көң беріледі. Сонымен қатар топырақтың pH 6,5-тен төмен болса, тиісті мөлшерде әк енгізілуі қажет.

Әртүрлі pH мәндеріне қарай қажет әк мөлшерлері төмендегі кестеде көрсетілген:

ЕГУ

  Егу уақытын анықтағанда топырақ температурасы мен ылғал жағдайы негізге алынады. Егу мына мерзімдерде:

• Күзде, алғашқы үсікке кемінде 4 апта қалғанда (Қыркүйек–Қазан)
• Көктемде, соңғы үсіктерден кейін
• Қуаң аймақтарда, соңғы жауын-шашыннан ~4 апта бұрын

аяқталуы тиіс. Дұрыс уақытта егілген дақыл күзде қыстауға, көктемде қуаңшылыққа төзімділікті арттырып, біркелкі өнуге көмектеседі.

  Кіші алқаптарда (1–5 да) шашып егуге болады. Бірақ 5 да-дан үлкен жерлерде ең тиімді тәсіл — механикалық сеялкамен қатарлап егу. Осылайша тұқымдар біркелкі таралады, шығымдылық артады және тұқым ысырап болмайды.

  Қатар аралығы әдетте 15–20 см, егу тереңдігі топыраққа қарай 0,5–2 см болуы керек. Декарға 2–2,5 кг тұқым жеткілікті; шашып егуде мөлшер 3–3,5 кг/да-ға дейін ұлғайтылады. Еккен соң міндетті түрде катокпен тығыздау қажет.

ЕГУ КЕЗЕҢІНДЕ ТЫҢАЙТУ

  Төменгі (табаны) тыңайту жоңышқаның алғашқы жылғы дамуына тікелей әсер етеді. Ең жақсы тәжірибе — алғы дақыл кезеңінде (мыс., жүгері) алқапты көңмен байыту. Көң болмаған жағдайда, топырақ өңдеу кезінде декарға 28 кг Үшеселі суперфосфат, егу кезінде декарға 12 кг Аммоний нитраты (%26 N) енгізу ұсынылады.

ЕГУДЕН КЕЙІН ТЫҢАЙТУ

  Екінші жылдан бастап, Желтоқсан–Ақпан аралығында декарға 15 кг DAP (диаммоний фосфаты) беру керек. Әр шабудан кейін декарға 8–10 кг Аммоний нитраты енгізіліп, соңынан суару жүргізіледі; бұл қайта өсу мен жапырақтануды жеделдетіп, шабу санын және өнімді арттырады.

КҮТІМ ЖӘНЕ СУАРУ

  Еккеннен кейін топырақта пайда болатын қабы crust (қаймақ) міндетті түрде бұзылуы тиіс. Әсіресе сазды топырақтар мен жауыннан соң беткі қатайған қабық өскіндердің шығуына кедергі келтіреді. Жеңіл тісті каток немесе культиватор арқылы бетті жұмсартып, бірінші жылы тұрақты күтіп-баптау тамыр дамуын қолдайды.

АРАМШӨППЕН КҮРЕС

  Жоңышқа көшеттері ерте кезеңде әлсіз болатындықтан, арамшөптермен бәсекелесе алмайды. Кіші телімдерде қолмен қопсыту жасалуы мүмкін; үлкен алқаптарда ең тиімді тәсіл — ерте шабу (тазалау шабыны). Осылайша шөп басымы азайып, алқапта ауа айналымы жақсарады, ауру қаупі төмендейді.

ОРАҚ (ШАБУ) УАҚЫТЫ

  Ең қолайлы шабу мерзімі — өсімдіктердің шамамен %10-ы гүлдей бастаған кезең. Осы уақытта шикі протеин, құрғақ зат және пішен өнімі ең жоғары деңгейде болады. Шабу биіктігі әдетте 5–10 см; қыс алдындағы соңғы шабуда 15 см-ге дейін көтеріліп, тамырдың қор жинауы ынталандырылады.

  Жоңышқа таңертең ерте немесе кешкі салқында шабылуы керек. Түскі уақытта шабу ылғал жоғалуын арттырады. Ылғалды ауа райында трактормен артық жүруден аулақ болу қажет; әйтпесе топырақ тығыздалып, өнім төмендейді.

ШАБУ БИІКТІГІ ЖӘНЕ САНЫ

  Аймақ пен климатқа байланысты жылына 4–6 шабы алуға болады. Көктемгі егістерде тұрақты шауып алу, әдетте, екінші жылдан басталады. Әр шабуда тамыр зақымын болдырмау үшін пышақ биіктігі дұрыс қойылып, шабудан кейін беткі суару арқылы тез жаңару қамтамасыз етіледі.

ӨНІМДІЛІК

  Көктемде егілген жоңышқалықтар бірінші жылы шектеулі өнім береді; ең жоғары өнім, әдетте, 3-жылы байқалады. Кейін өнім азая бастайды, сондықтан жоңышқа көп шаруашылықта бір алқапта 3 жыл ұсталып, одан соң ауыспалы егіске көшіріледі.

  Өнімділік топырақ сапасына, тыңайтқышқа және суаруға байланысты өзгереді. Әр шабуда декардан орта есеппен 1 т жас пішен (шамамен 250 кг құрғақ пішен) алуға болады. Тұрақты суарылатын алқаптарда жылдық құрғақ пішен өнімі 1200–1800 кг/да деңгейіне жетіп, жоңышқа өсірудің рентабельділігін айқын арттырады.